1.1 — A solis ortu usque ad occidua

1
A solis ortu usque ad occidua
littora maris planctus pulsat pectora.
Heu mihi misero!

2
Vltra marina agmina tristitia
tetigit ingens cum merore nimio.
Heu mihi misero!

3
Franci, Romani atque cuncti creduli
luctu punguntur et magna molestia.
Heu mihi misero!

4
Infantes, senes, gloriosi praesules
matrone plangunt detrimentum Caesaris.
Heu mihi misero!

5
Iam iam non cessant lacrimarum flumina,
nam plangit orbis interitum Karoli:
Heu mihi misero!

6
pater communis orfanorum omnium,
peregrinorum, uiduarum, uirginum.
Heu mihi misero!

7
Christe, caelorum qui gubernas agmina,
tuo in regno da requiem Karolo.
Heu mihi misero!

8
Hoc poscunt omnes fideles et creduli,
hoc sancti senes, uiduae et uirgines.
Heu mihi misero!

9
Imperatorem iam serenum Karolum
telluris tegit titulatus tumulus.
Heu mihi misero!

10
Spiritus sanctus, qui gubernat omnia,
animam suam exaltet in requiem.
Heu mihi misero!

11
Ve tibi Roma Romanoque populo
amisso summo glorioso Karolo.
Heu mihi misero!

12
Ve tibi sola, formosa Italia,
cunctisque tuis tam honestis urbibus.
Heu mihi misero!

13
Francia diras perpessa iniurias
nullum iam talem dolorem sustinuit:
Heu mihi misero!

14
quando augustum facundumque Karolum
in Aquisgrani glebis terrae tradidit
Heu mihi misero!

15
nox mihi dira iam retulit somnia
diesque clara non adduxit lumina
Heu mihi misero!

16
quae cuncti orbis christiani populi
uexit ad mortem uenerandum principem.
Heu mihi misero!

17
O Columbane, stringe tuas lacrimas
precesque funde pro illo ad dominum.
Heu mihi misero!

18
Pater cunctorum, misericors dominus,
ut illi donet locum splendidissimum.
Heu mihi misero!

19
O deus cunctae humanae militiae
atque caelorum, infernorum domine:
Heu mihi misero !

20
in sancta sede cum tuis apostolis
suscipe pium, o tu Christe, Karolum.
Heu mihi misero!

Br = Bruxelles, Bibliothèque Royale, 8860-8867, ff. 39r-40r
Fu3 = Fuldensis deperditus (ex Venantii Fortunati Opera, ed. Christopher Brouwer, p. 85)
Pa = Paris, BNF, lat. 1154, ff. 132rb-133ra
Tr = Trier, Bistumsarchiv, 133c, pp. 55-56 (f. 29r-v)
Ve = Verona, Biblioteca Capitolare, XC (85), ff. 45r-46r

Versio prima VeFu3 + BrTr, versio altera Pa (in tal senso le indicazioni di omisit sono puramente convenzionali).

Titulus: Incipit planctus Karoli Pa De obitu Karoli Br Ymnus funebrius de Karolo rege Tr Hymnus Columbani ad Andream Fu3.
1, 1. occiduum Tr 1, 2. litore VeBr littore Pa 1, 3. om. Pa, eum mihi misero Ve heu mihi doleo Br Heu mihi misero sic lugebam Karolo Tr
2, 1. marinis magna est Tr, tristicia Ve 2, 2. ignem Ve, cum errore Pa a.c 2, 3. eum Ve Heu Br Heu mihi Tr Heu me dolens plango Pa
3, 1. Granci Fu3, adque cunctis Ve 3, 2. luctum Ve, planguntur Br, tenentur et magnum Tr 3, 3. om. Pa, eum Ve Heu Br Heu mihi Tr
4, 1. gloriose Br gloriosi p.c. Ve, presules Tr presule (l ex c) Ve praesules Br principes Pa 4, 2. matronae plangunt: nam clangit orbis Pa (cfr. 5, 2), matrones Br Tr matrone Ve matronae Fu3 (vd. ad 5, 2), ciesaris Br 4, 3. heu michi misero Pa heu mihi Br eum mihi Ve heu Tr
5, 1. iam non Ve iamque non Tr, lacrymarum Fu3, flumine Ve 5, 2. nam om. Ve, iam Tr, nam plangit orbis: Matronas plangunt Pa, Karoli (ex Karolo) Ve Caroli Fu3 5, 3. eum mihi Ve (sic semper) heu Br (sic semper) heu Tr (sic semper)
6. posuit post 17 Pa 6, 1. communis: cunctorum Pa, orphanorum Tr Fu3 6, 2. peregrinarum Pa post 6 posuit 9 Fu3
7, 1. XPYCOH Pa Ctiste Fu3, acmina Ve agmine Fu3 omnia Tr 7, 2. da quietem Tr, Carolo F Karoli Pa
8-10. om. Pa
8, 2. senex Ve, uidue Tr Ve, in sancta sede cum tuis apostolis (cfr. 20, 1) Br
9. post 6 Fu3
9, 1. serenom Fu3 9, 2. tetigit Ve, timulus Tr
10, 2. exultat Ve, sublimet Tr
11, 1. Vae Fu3 Pa 11, 2. hac misit signo glorioso P, Carolo Fu3 11, 3. om. Pa
12, 1. Vae Fu3 Pa, solo Tr, fermonsa Ve formans ad Pa formonsa Dümmler Klopsch 12, 2-14, 1. om. Pa 12, 2. onestis Ve Tr, honeste Br
13, 1. dira Br diram Fu3, perpensa Ve, iniuriam Fu3 iniuria Br 13, .2 nullumque talem Br, dolore Ve
14, 1. fecundumque Br Tr, Carolum Fu3 14, 2. globus Br globum terre Pa gleber terre Ve
15. post 17 et 6 posuit Pa 15, 1. uox Br Tr, mihi dira: non rediret Pa, iam om. Br iam non tulit somnia Pa 15, 2. diesque: chorusque P, lumine Pa
16. om. Pa 16, 1. que cunctis Ve quę Tr, orbi Br Tr, christianum populum Br christiano populo Ve 16, 2. principe Br, principera? Fu3
17, 1. O om. Tr, stinge Fu3 17, 2. effunde Tr effende Fu3; hic addit Pater cunctorum orphanorum omnium peregrinarum uiduarum uirginum. Heu me dolens (peregrinorum ... Heu me dolens plango legit Dümmler ; cfr. 6). Nox non rediret iam non tulit somnia chorusque clara non adduxit lumine (cfr. 15). Pater commune misericors dominus Pa
18, 1. cunctorum: commune Pa (cfr. 6) 18, 2 -3. om. Fu3 18, 2. et illi dones Pa tu illi dona Tr 18, 3. Heu me dolens Pa
19-20. om. Pa 19, 1. om. Fu3 cuncte humane milicie Ve cuncte humane militię Tr 19, 2. Oque Fu3 que celorum Ve o rex celorum Tr
20. om. Pa 20, 2. pioque tu christe Karolo Br Carolo Fu3
Loci vetustiores
1, 1 Sedul. Hymn. II, 1 A solis ortus cardine / ad usque terrae limitem; Avien. Ora mar. 638 A solis ortu et arua Gallici soli; Prud. Cath. 12, 91 A solis ortu ad exitum;
1, 2 Ovid. Met. 12, 234 Insequitur manibus generosaque pectora pulsat; Lucan. Phars. 7, 128; Ps. Cypr. Ion. 12; Mart. Cap. Nupt. 2, 116, 7; Alc. Avit. Carm. 3, 210; Coripp. Iust. praef. 44; Carm. Epogr. 1296, 3;
1, 3 Plaut. Merc. 661 heu misero mihi!
2, 2 Alc. Avit. Carm. App. 11, 3 Atque dolens nimio tecum maerore uolutas.
5, 1 Locus pervulgatus inde ab Ovid. Epist. 8, 62 Perque sinum lacrimae fluminis instar eunt; e.g. Paul. Petric. Mart. 2, 377 Perfundens totum lacrimarum flumine uultum; Ven. Fort. Carm. 6, 5, 39 In populi facie lacrimarum flumina sordent; Aldh. Virg. 865 Innouat, ut nutrix lacrimarum flumina fudit.
7, 1 Paul. Nol. Carm. 18, 141 Angelicique chori, septemplicis agmina caeli.
9, 2 Carm. Epigr. 1116, 7 Hic tumulum titulumque mihi donauit honori; Carm. Epigr. 2099, 20 Hunc tumuli titulum maesta Serena dicat; telluris tegit: pervulgatum ab Ovid. Ars 2, 96 Ossa tegit tellus, aequora nomen habent.
14, 2 Lucr. 5, 142 Putribus in glebis terrarum aut solis <in> igni; Aldh. Enigm. 83, 3 Viuens nam terrae glebas cum stirpibus imis.
15, 1 Val. Fl. Argon. 3, 59 Somnia dira toris simulacraque pallida linquens.
17, 1 Damas. Carm. 21, 1 Stringe, dolor, lacrimas;
17, 2 Alcuin. Carm. 68, 22 Funde preces domino, deuoto pectore posco.
Loci coaevi
1, 2 Theodulf. Carm. 52, 5 Dura satis rostro ceu pulsat pectora cornix; 1, 3 Sedul. Scot. Carm. 2, 41, 42 Tytiron eripuit tum mihi heu misero.
4, 1 Milo Carm. App. 3, 2, 1, 3 Aue, praesul gloriose, semper amantissime.
6 Einhard. Vita Karoli 6
7, 1 Hraban. Carm. App. 1, 8 Agmina caeli; Walahfr. Gall. 1, 1672 Agmina caelorum quem laudant atque uerentur.
9, 1 cfr. Beumann, Grab und Thron p. 13.
9, 2 Hincm. Carm. 1, 4, 10 Huic fecit tumulum, composuit titulum.
14. Einhard. Vita Karoli 31 corpus more sollemni lotum et curatum et maximo totius populio luctu ecclesiae inlatum atque humatum est [...] Tandem omnium animis sedit nusquam eum honestius tumulari posse quam in ea basilica quam ipse propter amorem Dei et domini nostri Ihesu Christi e ob honorem sanctae et aeternae virginis genetricis eius proprio sumptu in eodem vico construxit.
17. cfr. Löwe, Columbanus und Fidolius, pp. 3-4
17, 2 Walahfr. Carm. 70, 6 Pro quo funde preces tu, precor, ad dominum; Salom. III Carm. 1, 327 Funde preces domino pro me, mi frater, adoro; Epitaph. Var. 1, 1, 9 Funde preces domino pro hoc antistite summo; Epitaph. Var. 2, 44, 8 Conferat ac requiem, funde preces domino.
Loci seriores
1, 2 Wulfst. Swith. 2, 465 Litoris occidui donec contingeret oras; 1, 3 Walt. Map Carm. 40, 433 Heu mihi misero! quis aequanimiter; Carm. Bur. Amat. 89,13,1 Heu mihi misero.
2, 2 Carm. Salisb. 7, 9 Cernere quem cupiens nimio merore fatigor.
8, 2 Regin. Cant. Carm. 30, 2 O iuuenes, sanctique senes, uoces date lenes!
18, 1 Carm. Cant. 4, 6, 4 Pater cunctorum.
Pa = Paris, BNF, lat. 1154, ff. 132rb-133ra
A solis ortu usque ad occidua
littore maris planctus pulsat pectora
ultra marina agmina tristitia
tetigit ingens cum errore nimio
heu me dolens plango
franci romani atque cuncti creduli
luctu punguntur et magna molestia
infantes senes gloriosi principes
nam clangit orbis detrimentum karoli
heu michi misero
Iamiam non cessant lacrimarum flumina
matronas plangunt interitum karoli
Xpycte cęlorum qui gubernas agmina
tuo in regno da requiem karoli
heu michi misero
Vę tibi roma Romanoque populo
Hac misit signo glorioso karolo
Vę tibi sola forma.s ad italia
in aquisgrani globum terre tradidit
Heu me dolens
Ó columbane stringe tuas lacrimas
precesque funde pro illo ad dominum
pater cunctorum orphanorum omnium
peregrinarum viduarum virginum
heu me dolens
Nox non rediret iam non tulit somnia
chorusque claret non adduxit lumine
pater commune misericors dominus
et illi dones locum splendidissimum
heu mihi miser**
Pa = Paris, BNF, lat. 1154, ff. 132rb-133ra
Tit: Incipit Planctus Karoli